Πρόταση για Ποινικοποίηση των Ψευδών Ειδήσεων στην Κύπρο

Το ποίο κάτω κείμενο είναι μεταφρασμένο από τα Αγγλικά. Δημοσιεύθηκε στις 12.7.24 στο https://verfassungsblog.de/prison-for-fake-news/

Alkiviadou, Natalie: Prison for Fake News: A Proposal to Criminalize Fake News in Cyprus, VerfBlog, 2024/7/12, https://verfassungsblog.de/prison-for-fake-news/

DOI: 10.59704/77977eadcc5ea19f.

Φυλάκιση για Ψευδείς Ειδήσεις

Πρόταση για Ποινικοποίηση των Ψευδών Ειδήσεων στην Κύπρο

Δρ. Νάταλη Αλκιβιάδου, Επικεφαλής Έρευνας, Future of Free Speech at Vanderbilt University (ΗΠΑ)

Μια νέα νομοθετική πρόταση στην Κύπρο επιδιώκει την επιβολή ποινής φυλάκισης έως και ένα χρόνο και/ή πρόστιμο μέχρι 3,000 ευρώ για όσους διαδίδουν «ψευδείς ειδήσεις.» Υποστηρίζω ότι η ποινική τιμωρία των ψευδών ειδήσεων είναι ολέθρια για την ελευθερία του λόγου, τον πλουραλισμό των ΜΜΕ και τη δημοκρατία. Η ποινικοποίηση των ψευδών ειδήσεων είναι εξαιρετικά προβληματική για διάφορους λόγους. Προκαλεί αυτολογοκρισία των δημοσιογράφων αλλά και των μη-κυβερνητικών οργανώσεων, της κοινωνίας των πολιτών και των απλών πολιτών. Επιπλέον, η έννοια των ψευδών ειδήσεων είναι εξαιρετικά αμφιλεγόμενη, γεγονός που μειώνει τη βεβαιότητα και τη σαφήνεια της ρύθμισής της. Στην πράξη, η ποινικοποίηση των ψευδών ειδήσεων είναι αντιπαραγωγική καθώς δεν μειώνει το σχετικό περιεχόμενο αλλά  «συχνά του δίνει περισσότερη προσοχή». Η ποινικοποίηση των ψευδών ειδήσεων είναι λανθασμένη  αλλά ιδιαίτερα προβληματική σε χώρες όπως την Κύπρο, που ήδη πλήττονται από  ένα τοπίο όπου τα MME αντιμετωπίζουν περιορισμούς και προκλήσεις. Η χώρα κατέλαβε την 65η θέση από τις 180 στον Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου 2024 των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα (τοποθετήθηκε μετά τη Σιέρα Λεόνε και πριν την Αργεντινή) με την τρέχουσα κατάσταση όσο αφορά την ελευθερία του τύπου να έχει οριστεί ως «προβληματική.»

Τρέχουσα Πρόταση

Στις 3 Ιουλίου 2024, η Επιτροπή Νομικών της Βουλής των Αντιπροσώπων συζήτησε προτεινόμενη τροπολογία σχετικά με τη διάδοση ψευδών ειδήσεων, απειλών, προσβολών και άσεμνων εικόνων στο διαδίκτυο. Η τροπολογία θα παρουσιαστεί στην ολομέλεια τον Σεπτέμβριο του 2024. Σε αυτή την ανάρτηση, εστιάζομαι μόνο στην πτυχή των ψευδών ειδήσεων. Η νέα πρόταση χρησιμοποιεί συγκεκριμένα τον όρο «ψευδείς ειδήσεις» αντί τον πιο κοινά χρησιμοποιούμενο όρο της «παραπληροφόρησης,» Στην ανάρτηση χρησιμοποιώ τον όρο  «παραπληροφόρηση» και «ψευδείς ειδήσεις» -  (και οι δύο όροι περιλαμβάνουν το στοιχείο της πρόθεσης).

Παρά το γεγονός ότi Eυρωπαϊκοί και διεθνείς οργανισμοί καταδικάζουν την ποινικοποίηση των ψευδών ειδήσεων, η Κύπρος δεν είναι το μόνο κράτος της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ακολουθεί αυτή την οδό. Η Μάλτα ποινικοποιεί τις ψευδείς ειδήσεις με ποινή φυλάκισης από ένα έως τρεις μήνες, ή από τρεις έως έξι μήνες αν το αδίκημα προκαλεί διατάραξη. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η μόνη χώρα με ποινή φυλάκισης για ψευδείς ειδήσεις αντίστοιχη με την Κυπριακή πρόταση είναι η Ουγγαρία (του Όρμπαν), χώρα η οποία έχει, τα τελευταία χρόνια, βιώσει επιδείνωση του κράτους δικαίου. Η Ουγγαρία κατατάσσεται στην θέση 72 από τις 180 στον Δείκτη RSF. Στις προαναφερόμενες χώρες, η κατάσταση της ελευθερίας του τύπου χαρακτηρίζεται ως «προβληματική.» Το 2021, η Ελλάδα τροποποίησε τον Ποινικό Κώδικα σχετικά με την απαγόρευση των ψευδών ειδήσεων. Ο οργανισμός «Human Rights Watch» κάλεσε την Ελληνική κυβέρνηση να ανακαλέσει άμεσα αυτές τις διατάξεις, σημειώνοντας ότι αυτός ο νόμος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να «τιμωρήσει επαγγελματίες των μέσων ενημέρωσης, την κοινωνία των πολιτών και οποιονδήποτε επικρίνει ή αμφισβητεί τις κυβερνητικές πολιτικές, δημιουργώντας ένα αρνητικό αποτέλεσμα στην ελευθερία του λόγου και των ΜΜΕ». Αυτός ο νόμος τελικά καταργήθηκε.

Οι Θέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών

Σε καμία περίπτωση δεν θα ήθελα να υποτιμήσω τις επιπτώσεις της παραπληροφόρησης, η οποία αναμφισβήτητα αποτελεί μια «συστημική πρόκληση για τις δημοκρατίες». Η παραπληροφόρηση δεν είναι νέο φαινόμενο αλλά οι τεχνολογικές εξελίξεις που επιτρέπουν φθηνή διατάραξη στην εποχή της μετα-αλήθειας του παγκόσμιου διαδικτυακού οικοσυστήματος πληροφοριών φέρνουν νέες προκλήσεις σ’αυτό τον τομέα. Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να ποινικοποιούμε τις ψευδείς ειδήσεις. Στην πραγματικότητα, όλες οι σημαντικές οργανώσεις στις οποίες ανήκει η Κύπρος μας προειδοποιούν εναντίον μιας τέτοιας κίνησης. Ας ξεκινήσουμε με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία, τα τελευταία χρόνια, υπήρξε αρκετά περιοριστική με την ελευθερία της έκφρασης σε σχέση με άλλες μορφές αμφιλεγόμενου λόγου, όπως είναι η ρητορική μίσους. Παρ' όλ' αυτά, η Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου για τις Ψευδείς Ειδήσεις και την Παραπληροφόρηση στο Διαδίκτυο η οποία συστάθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2018 προειδοποίησε ότι «κάθε μορφή λογοκρισίας, είτε δημόσια είτε ιδιωτική, πρέπει να αποφεύγεται». Αντίθετα, οι ειδικοί πρότειναν άλλες ιδέες αντιμετώπισης των ψευδών ειδήσεων όπως την αυξημένη διαφάνεια των ειδήσεων στο διαδίκτυο (ιδιαίτερα όσον αφορά τις πηγές χρηματοδότησης), την παιδεία στα μέσα, έρευνα, δημιουργία εργαλείων για την ενδυνάμωση των χρηστών και των δημοσιογράφων να αντιμετωπίζουν την παραπληροφόρηση και την προστασία της ποικιλομορφίας και της βιωσιμότητας του Ευρωπαϊκού οικοσυστήματος ειδήσεων. Ακόμη και κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε προειδοποιήσει ότι οι νόμοι που ψηφίστηκαν εκείνη την εποχή για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε «αυτολογοκρισία και να προκαλέσουν ιδιαίτερες ανησυχίες όσον αφορά την ελευθερία της έκφρασης».

Σύμφωνα με τον Κανονισμό σχετικά με την Ενιαία Αγορά Ψηφιακών Υπηρεσιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης που τέθηκε σε ισχύ το 2024, οι «πολύ μεγάλες πλατφόρμες» (με άνω των 45 εκατομμυρίων χρηστών στην Ευρωπαϊκή Ένωση) έχουν την υποχρέωση να μετριάζουν κινδύνους όπως την παραπληροφόρηση, να αναλαμβάνουν την ευθύνη για τις ενέργειες που λαμβάνουν και τους συστημικούς κινδύνους που ενέχουν (συμπεριλαμβανομένης της παραπληροφόρησης). Επιπλέον, ο Κανονισμός υιοθετεί ένα πλαίσιο συν-ρύθμισης μαζί με τον (ενισχυμένο) Κώδικα Δεοντολογίας για την Παραπληροφόρηση του 2022. Ο Κώδικας περιλαμβάνει ενέργειες όπως είναι τα οικονομικά κίνητρα, την ενδυνάμωση των χρηστών, την επαλήθευση γεγονότων και την υποστήριξη της έρευνας. Εν ολίγοις, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θέσει σε εφαρμογή ένα μηχανισμό για την αντιμετώπιση της διαδικτυακής παραπληροφόρησης, με τον διαδικτυακό χώρο να είναι το κεντρικό πλαίσιο μέσω του οποίου διαδίδονται ψευδείς ειδήσεις/ παραπληροφόρηση.

Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης τέθηκε σε ισχύ φέτος, με τους κανόνες του να εφαρμόζονται πλήρως εντός του 2025. Ο Κανονισμός στοχεύει στη διευκόλυνση της διασυνοριακής λειτουργίας των δημοσίων και ιδιωτικών μέσων ενημέρωσης χωρίς αδικαιολόγητη πίεση και λαμβάνοντας υπόψη την ψηφιακή μετασχηματιστική διαδικασία του χώρου των μέσων ενημέρωσης. Αυτό αποτελεί ένα «σημαντικό βήμα προόδου στην εισαγωγή της γλώσσας της ελευθερίας των μέσων και της προστασίας των δημοσιογράφων μέσα στο σύνολο του Ευρωπαϊκού δικαίου.» Ο Κανονισμός σημειώνει ότι «η ποιοτική υπηρεσία των μέσων είναι επίσης αντίδοτο κατά της παραπληροφόρησης» και ότι πρέπει να αποφεύγεται η φίμωση δημοσιογράφων ως αποτέλεσμα λογοκρισίας και ακύρωσης αντίθετων απόψεων. Παρά το γεγονός ότι ο Κανονισμός δεν προβλέπει άμεσα εφαρμόσιμα δικαιώματα, το Κυπριακό κοινοβούλιο καλείται να λάβει υπόψη το γεγονός ότι μία (ποινική) νομοθεσία μπορεί να προκαλέσει αυτολογοκρισία στους δημοσιογράφους.

Επιπλέον, οι Κυπριακές αρχές θα πρέπει επειγόντως να εξετάσουν τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) που υπογραμμίζει ότι οι νόμοι που απαγορεύουν τις ψευδείς πληροφορίες παραβιάζουν την ελευθερία έκφρασης. Στην υπόθεση Salov κ. Ουκρανίας (2005), το ΕΔΑΔ αποφάνθηκε ότι η δίωξη για διάδοση ψευδών πληροφοριών βάσει της εκλογικής νομοθεσίας της Ουκρανίας παραβίασε το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης σύμφωνα με το Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Το Δικαστήριο κατέληξε ότι το Άρθρο 10 «δεν απαγορεύει τη συζήτηση ή τη διάδοση πληροφοριών που έχουν ληφθεί, ακόμα και αν υποπτεύεται δυνητικά ότι αυτές οι πληροφορίες ενδέχεται να μην είναι αληθείς.» Αυτή η προσέγγιση ακολουθήθηκε επίσης σε υποθέσεις εναντίον της Πολωνίας που αφορούσαν την απαγόρευση ψευδών ειδήσεων. Η εν λόγω νομολογία δείχνει ότι η απαγόρευση ψευδών ειδήσεων παραβιάζει το θεμελιώδη δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης.

Η θέση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών είναι η ίδια με τους πιο πάνω οργανισμούς. Η απαγόρευση (πόσο μάλλον η ποινικοποίηση) ψευδών ειδήσεων ή παραπληροφόρησης είναι ασύμβατη με το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κοινή Δήλωση Ειδικών Εισηγητών για την Ελευθερία της Έκφρασης των Ηνωμένων Εθνών, του Οργανισμού για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη και του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών, υπογραμμίζει ότι «δεν πρέπει να υπάρχουν γενικοί ή αμφίβολοι νόμοι για την παραπληροφόρηση, όπως είναι οι απαγορεύσεις για τη διάδοση ψευδών ή μη αντικειμενικών πληροφοριών.» Ο Ειδικός Εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών για την Προώθηση και Προστασία του Δικαιώματος στην Ελευθερία της Γνώμης και της Έκφρασης σημείωσε ότι η παραπληροφόρηση είναι μία «εξαιρετικά δύσκολη έννοια να οριστεί νομικά» και ευάλωτη στο να παρέχει «υπερβολική ευχέρεια στις εκτελεστικές αρχές για να καθορίσουν τι αποτελεί παραπληροφόρηση, τι είναι το ψέμα και ποιά η αλήθεια.» Ως εκ τούτου, η καθιέρωση ποινών για την παραπληροφόρηση είναι «δυσανάλογη» με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Συμπερασμα

Όπως υπογραμμίζεται από την Ευρωπαϊκή ομάδα εμπειρογνώμων που αναφέρεται πιο πάνω, η λογοκρισία πρέπει να αποφεύγεται. Ειδικοί όπως ο Barata και ο Calvet-Bademunt έχουν υποστηρίξει ότι η παραπληροφόρηση πρέπει να αντιμετωπίζεται με «μη-κατασταλτικούς τρόπους όπως μέσα από το πλαίσιο δεοντολογίας των ΜΜΕ, τις πολιτικές επικοινωνίας, την ενίσχυση των δημόσιων υπηρεσιών μέσων ενημέρωσης και την προώθηση του πολυπολιτισμικού χαρακτήρα των μέσων ενημέρωσης.» Συνεπώς, η υιοθέτηση νομικών διατάξεων για την απαγόρευση της παραπληροφόρησης/ψευδών ειδήσεων και η καταστολή της με ποινές δεν έχει θέση σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Επίσης, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει υπογραμμίσει την ασυμβατότητα τέτοιων νόμων με την ελευθερία έκφρασης και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Επιπλέον, υπάρχουν ενδείξεις ότι νόμοι όπως την πρόταση της Κύπρου μπορούν να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην ελευθερία της έκφρασης και των μέσων ενημέρωσης αυτό που αποκαλείται 'chilling effect'. Επιπλέον, η καταστολή της ελεύθερης έκφρασης μπορεί να αυξήσει την «δημοσιότητα» αυτών που διαδίδουν ψευδείς ειδήσεις ενώ τέτοιες ενέργειες δεν εξαφανίζουν πραγματικά τις «ψευδείς ιδέες.» Οι Κυπριακές αρχές πρέπει επίσης να έχουν υπόψη τους ότι ο διαδικτυακός χώρος - η σύγχρονη πλατφόρμα της έκφρασης και της πληροφόρησης - είναι τεράστιος τόσο όσο αφορά τους χρήστες όσο και τον όγκο των πληροφοριών και έτσι δεν ρυθμίζεται εύκολα. Συνοπτικά, η φυλάκιση ατόμων για διασπορά ψευδών ειδήσεων μπορεί τελικά να ανοίξει το κουτί της Πανδώρας.